Uzbrojenie Mazowszan w późnym średniowieczu

Ostatnia aktualizacja: 4.08.2014

---

We wpisie tym będę starał się odpowiedzieć na następujące pytania:

• jak byli uzbrojeni książęta mazowieccy oraz ich dostojnicy, pod rządami których znajdowała się Warszawa i okoliczne wsie,
• jakie elementy uzbrojenia nosili rycerze, a jakie sołtysi, których wsie były w okolicach średniowiecznej Warszawy, a co wójtowie tego miasta.

Chciałbym zaznaczyć tylko, że wpis ten to dopiero zalążek tego zagadnienia, które z czasem będę uzupełniał.

Początek rozważań nad tym zagadnieniem postanowiłem rozpocząć od słów Andrzeja Nadolskiego z książki Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu. Pisze on w niej, że:

"(...) obserwujemy w szeregach wojsk polskich XIII w. zróżnicowanie wywołane przez pogłębiające się odrębności regionalne. Uwidacznia się to w stosunku do jednej tylko dzielnicy, ale uwidacznia w sposób bardzo wyraźny.
Aż do drugiej ćwierci XIII w. książęta mazowieccy ukazani na swoich pieczęciach nie różnią się bronią i strojem od swych krewnych z innych dzielnic Polski. Poczynając jednak od tego czasu pojawiają się poważne zmiany. Jeśli pominąć nieliczne wyjątki, na podobiznach władców Płocka, Czerska i Warszawy aż po schyłek XIV w. próżno szukać tak typowych składników zachodnioeuropejskiego rycerskiego uzbrojenia, jak hełm garnczkowy z klejnotem i labrami, wielka kopia z proporcem, trójkątna tarcza opatrzona godłem heraldycznym. Zamiast nich widzimy tradycyjny hełm otwarty, lekką włócznię i pawęż (...). Na pieczęciach pochodzących z XIV w. dołącza się do tych szczegółów jeszcze i pancerz „lamelkowy” zbudowany z płytek żelaznych, połączonych jedna z drugą bez żadnego skórzanego lub tkanego podkładu.
Bronioznawcy zwrócili uwagę, że tak wyekwipowani książęta z Mazowsza upodobniają się do swych sąsiadów z północy i wschodu, to znaczy do Rusi, a także do Litwy, Jaćwieży i Prusów, z którymi pozostawali w stałych i ścisłych stosunkach to wojennych, to przyjacielskich."¹

Ryc.1 Uzbrojenie wojowników pruskich, walczących z rycerzami Zakonu krzyżackiego (tu z trójkątnymi tarczami z krzyżem). Płaskorzeźba na zwieńczeniu kolumny w Zamku krzyżackim w Malborku z ok. 1300 roku.
(Źródło: www.youtube.com/user/KaukusPameskiet. Czas trwania: 00:39).
Ciekawostka: grupa rekonstrukcji historycznej europejskiego Barbaricum DREGOWIA podjęła się próby odtworzenia tarczy-pawęży, której używają Prusowie na powyższej płoskorzeźbie, a jej rezultat można zobaczyć we wpisie Pawęż pruska – próba rekonstrukcji.

PRÓBY INTERPRETACJI RYSUNKOWEJ UZBROJENIA MAZOWSZAN I KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH W XIV WIEKU NA PODSTAWIE PIECZĘCI TYCH OSTATNICH

Ryc.2 Pieczęć konna księcia Trojdena I (książę czerski od 1310 roku, a od 1313 także warszawski i liwski; zmarł w 1341). Fot. Maciej Szczepańczyk.
Licecnja: CC BY 2.5
(Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Trojden_I#mediaviewer/Plik:Masovia_Seal_of_Trojden_I_of_Czersk.png)

Ryc.3 Pieczęć Wacława (Wańka), księcia płockiego w latach 1313-1336. Fot. Maciej Szczepańczyk. Licencja: CC By 2.5.
(Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Wacław_płocki#mediaviewer/Plik:Masovia_Seal_of_Wenceslaus_I_of_P%C5%82ock.png)

Ryc.4 © Gerry Embleton, Medieval Polish Armies 966-1500, Osprey Publishing 2008. Na tym rysunku pokazano uzbrojenie rycerstwa polskiego z 1 połowy XIV wieku. Od lewej strony: rycerz z południowej Polski z początku XIV w. (Southern Polish knight, early 14th century), po środku to dostojnik mazowiecki z połowy XIV w. (Mazovian nobleman, mid-14th century), zaś po prawej - rycerz z zachodniej Polski z początku XIV w. (Western Polish knight of Buzewoj, early 14th century).

Ryc.5 Uzbrojenie Mazowszanina na podstawie pieczęci książąt mazowieckich. Rys. Andrzej Klein. (Źródło: Andrzej Nadolski, Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979, s. 79)

Ryc.6 Fragment rysunku przedstawiającego rekonstrukcję chorągwi mazowieckiej księcia Janusza Starszego oraz chorążego z hełmem typu wschodniego i w kolczudze, w elementach uzbrojenia często używanego na Mazowszu w okresie bitwy pod Grunwaldem (1410 roku). Rys. Andrzej Klein. (Źródło: Andrzej Klein, Nicholas Sekunda, Konrad A. Czernielewski, Banderia Apud Grunwald I. Chorągwie polskie pod Grunwaldem. Polish Banners at Grunwald, Alexander s.c., Łódź 2000, s. 60)

Na koniec dodałbym jeszcze, że jeden z mieszkańców Warszawy, niejaki Jan zwany Bielakiem, otrzymał od księcia Janusza Starszego, 30 sierpnia 1400 roku, przywilej na wójtostwo w Łomży. W zamian zobowiązany był: jechać na wyprawę (wojenną) na koniu wartości 4 kóp groszy, z kuszą, w pancerzu i w caleptre pospolicie zwanej kłobuczkiem². Czy w takim samym uzbrojeniu musieli stawić się warszawscy wójtowie, w przypadku wyprawy wojennej. Trudno mi na to pytanie odpowiedzieć.

Przypisy:
¹ Andrzej Nadolski, Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979, s. 78-79
² Donata Godlewska, Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej (XI w.-1795 r.), Łomża 2000, s. 223-224.